6. มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[298] เอวํ เม สุตนฺติ มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ โมฆนฺติ ตุจฺฉํ อผลํฯ สจฺจนฺติ ตถํ ภูตํฯ อิทญฺจ เอเตน น สมฺมุขา สุตํ, อุปาลิสุตฺเต (ม. นิ. 2.56) ปน – ‘‘มโนกมฺมํ มหาสาวชฺชตรํ ปญฺญเปมิ ปาปสฺส กมฺมสฺส กิริยาย ปาปสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติยา, โน ตถา กายกมฺมํ โน ตถา วจีกมฺม’’นฺติ ภควตา วุตฺตํ อตฺถิ, สา กถา ติตฺถิยานํ อนฺตเร ปากฏา ชาตา, ตํ คเหตฺวา เอส วทติฯ อตฺถิ จ สา สมาปตฺตีติ อิทํ – ‘‘กถํ นุ โข, โภ, อภิสญฺญานิโรโธ โหตี’’ติ โปฏฺฐปาทสุตฺเต (ที. นิ. 1.406 อาทโย) อุปฺปนฺนํ อภิสญฺญานิโรธกถํ สนฺธาย วทติฯ น กิญฺจิ เวทิยตีติ เอกเวทนมฺปิ น เวทิยติฯ อตฺถิ จ โขติ เถโร นิโรธสมาปตฺติํ สนฺธาย อนุชานาติฯ ปริรกฺขิตพฺพนฺติ ครหโต โมจเนน รกฺขิตพฺพํฯ สญฺเจตนา อสฺส อตฺถีติ สญฺเจตนิกํ, สาภิสนฺธิกํ สญฺเจตนิกกมฺมํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ทุกฺขํ โสติ เถโร ‘‘อกุสลเมว สนฺธาย ปริพฺพาชโก ปุจฺฉตี’’ติ สญฺญาย เอวํ วทติฯ

ทสฺสนมฺปิ โข อหนฺติ ภควา จตุรงฺเคปิ อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนฏฺฐาเน ติลมตฺตมฺปิ สงฺขารํ มํสจกฺขุนาว ปสฺสติ, อยญฺจ ปริพฺพาชโก น ทูเร คาวุตมตฺตพฺภนฺตเร วสติ, กสฺมา ภควา เอวมาหาติ? สมาคมทสฺสนํ สนฺธาเยวมาหฯ

[299] อุทายีติ ลาลุทายีฯ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ สพฺพํ ตํ ทุกฺขเมวฯ อิติ อิมํ วฏฺฏทุกฺขํ กิเลสทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ สนฺธาย ‘‘สเจ ภาสิตํ ภเวยฺย ภควา’’ติ ปุจฺฉติฯ

[300] อุมฺมงฺคนฺติ ปญฺหาอุมฺมงฺคํฯ อุมฺมุชฺชมาโนติ สีสํ นีหรมาโนฯ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิสฺสตีติ อนุปาเยน สีสํ นีหริสฺสติฯ อิทญฺจ ปน ภควา ชานนฺโต เนว ทิพฺพจกฺขุนา น เจโตปริยญาเณน น สพฺพญฺญุตญาเณน ชานิ, อธิปฺปาเยเนว ปน อญฺญาสิฯ กเถนฺตสฺส หิ อธิปฺปาโย นาม สุวิชาโน โหติ, กเถตุกาโม คีวํ ปคฺคณฺหาติ, หนุกํ จาเลติ, มุขมสฺส ผนฺทติ, สนฺนิสีทิตุํ น สกฺโกติฯ

ภควา ตสฺส ตํ อาการํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อุทายี สนฺนิสีทิตุํ น สกฺโกติ, ยํ อภูตํ, ตเทว กเถสฺสตี’’ติ โอโลเกตฺวาว อญฺญาสิฯ อาทิํ เยวาติอาทิมฺหิเยวฯ ติสฺโส เวทนาติ ‘‘กิํ โส เวทิยตี’’ติ? ปุจฺฉนฺเตน ‘‘ติสฺโส เวทนา ปุจฺฉามี’’ติ เอวํ ววตฺถเปตฺวาว ติสฺโส เวทนา ปุจฺฉิตาฯ สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

เอตฺถ จ กามาวจรกุสลโต โสมนสฺสสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา จตสฺโส เจตนา, เหฏฺฐา ติกชฺฌานเจตนาติ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ สุขเวทนาย ชนนโต สุขเวทนิยํ กมฺมํ นามฯ กามาวจรญฺเจตฺถ ปฏิสนฺธิยํเยว เอกนฺเตน สุขํ ชเนติ, ปวตฺเต อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ อทุกฺขมสุขมฺปิฯ

อกุสลเจตนา ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ทุกฺขสฺเสว ชนนโต ทุกฺขเวทนิยํ กมฺมํ นามฯ กายทฺวาเร ปวตฺเตเยว เจตํ เอกนฺเตน ทุกฺขํ ชเนติ, อญฺญตฺถ อทุกฺขมสุขมฺปิ, สา ปน เวทนา อนิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุเยว อารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนโต ทุกฺขาตฺเวว สงฺขํ คตาฯ

กามาวจรกุสลโต ปน อุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา จตสฺโส เจตนา, รูปาวจรกุสลโต จตุตฺถชฺฌานเจตนาติ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ตติยเวทนาย ชนนโต อทุกฺขมสุขเวทนิยํ กมฺมํ นามฯ เอตฺถ จ กามาวจรํ ปฏิสนฺธิยํเยว เอกนฺเตน อทุกฺขมสุขํ ชเนติ, ปวตฺเต อิฏฺฐารมฺมเณ สุขมฺปิฯ อปิจ สุขเวทนิยกมฺมํ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน วฏฺฏติ, ตถา อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, ทุกฺขเวทนิยํ ปวตฺติวเสเนว วฏฺฏติฯ เอตสฺส ปน วเสน สพฺพํ ปวตฺติวเสเนว วฏฺฏติฯ

เอตสฺส ภควาติ เถโร ตถาคเตน มหากมฺมวิภงฺคกถนตฺถํ อาลโย ทสฺสิโต, ตถาคตํ ยาจิตฺวา มหากมฺมวิภงฺคญาณํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปากฏํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อนุสนฺธิกุสลตาย เอวมาหฯ ตตฺถ มหากมฺมวิภงฺคนฺติ มหากมฺมวิภชนํฯ กตเม จตฺตาโร…เป.… อิธานนฺท, เอกจฺโจ ปุคฺคโล…เป.… นิรยํ อุปปชฺชตีติ อิทํ น มหากมฺมวิภงฺคญาณภาชนํ, มหากมฺมวิภงฺคญาณภาชนตฺถาย ปน มาติกาฏฺฐปนํฯ

[301] อิธานนฺท , เอกจฺโจ สมโณ วาติ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ อิทญฺหิ ภควา – ‘‘ทิพฺพจกฺขุกา สมณพฺราหฺมณา อิทํ อารมฺมณํ กตฺวา อิมํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา อิทํ ทสฺสนํ คณฺหนฺตี’’ติ ปกาสนตฺถํ อารภิฯ ตตฺถ อาตปฺปนฺติอาทีนิ ปญฺจปิ วีริยสฺเสว นามานิฯ เจโตสมาธินฺติ ทิพฺพจกฺขุสมาธิํฯ ปสฺสตีติ ‘‘โส สตฺโต กุหิํ นิพฺพตฺโต’’ติ โอโลเกนฺโต ปสฺสติฯ เย อญฺญถาติ เย ‘‘ทสนฺนํ กุสลานํ กมฺมปถานํ ปูริตตฺตา นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติ ชานนฺติ, มิจฺฉา เตสํ ญาณนฺติ วทติฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิทิตนฺติ ปากฏํฯ ถามสาติ ทิฏฺฐิถาเมนฯ ปรามาสาติ ทิฏฺฐิปรามาเสนฯ อภินิวิสฺส โวหรตีติ อธิฏฺฐหิตฺวา อาทิยิตฺวา โวหรติฯ

[302] ตตฺรานนฺทาติ อิทมฺปิ น มหากมฺมวิภงฺคญาณสฺส ภาชนํ, อถ ขฺวาสฺส มาติกาฏฺฐปนเมวฯ เอตฺถ ปน เอเตสํ ทิพฺพจกฺขุกานํ วจเน เอตฺตกา อนุญฺญาตา, เอตฺตกา อนนุญฺญาตาติ อิทํ ทสฺสิตํฯ ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ จตูสุ สมณพฺราหฺมเณสุฯ อิทมสฺสาติ อิทํ วจนํ อสฺสฯ อญฺญถาติ อญฺเญนากาเรนฯ อิติ อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ วาเท ทฺวีสุ ฐาเนสุ อนุญฺญาตา, ตีสุ อนนุญฺญาตาติ เอวํ สพฺพตฺถ อนุญฺญา นานุญฺญา เวทิตพฺพาฯ

[303] เอวํ ทิพฺพจกฺขุกานํ วจเน อนุญฺญา จ อนนุญฺญา จ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มหากมฺมวิภงฺคญาณํ วิภชนฺโต ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโลติอาทิมาหฯ

ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหตีติ ยํ อิมินา ทิพฺพจกฺขุเกน กมฺมํ กโรนฺโต ทิฏฺโฐ, ตโต ปุพฺเพ กตํฯ ปุพฺเพ กเตนปิ หิ นิรเย นิพฺพตฺตติ, ปจฺฉา กเตนปิ นิพฺพตฺตติ, มรณกาเล วา ปน – ‘‘ขนฺโท เสฏฺโฐ สิโว เสฏฺโฐ, ปิตามโห เสฏฺโฐ, อิสฺสราทีหิ วา โลโก วิสฏฺโฐ’’ติอาทินา มิจฺฉาทสฺสเนนปิ นิพฺพตฺตเตวฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ยํ ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเฐว ธมฺเม, ยํ อุปปชฺชเวทนียํ, ตสฺส อุปปชฺชิตฺวา, ยํ อปราปริยเวทนียํ, ตสฺส อปรสฺมิํ ปริยาเย วิปากํ ปฏิสํเวเทติฯ

อิติ อยํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอกํ กมฺมราสิํ เอกญฺจ วิปากราสิํ อทฺทส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมินา อทิฏฺเฐ ตโย กมฺมราสี, ทฺเว จ วิปากราสี อทฺทสฯ อิมินา ปน ทิฏฺเฐ อทิฏฺเฐ จ จตฺตาโร กมฺมราสี ตโย จ วิปากราสี อทฺทสฯ อิมานิ สตฺต ฐานานิ ชานนญาณํ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคญาณํ นามฯ ทุติยวาเร ทิพฺพจกฺขุเกน กิญฺจิ น ทิฏฺฐํ , ตถาคเตน ปน ตโย กมฺมราสี, ทฺเว จ วิปากราสี ทิฏฺฐาติฯ อิมานิปิ ปญฺจ ปจฺจตฺตฏฺฐานานิ ชานนญาณํ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคญาณํ นามฯ เสสวารทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

อภพฺพนฺติ ภูตวิรหิตํ อกุสลํฯ อภพฺพาภาสนฺติ อภพฺพํ อาภาสติ อภิภวติ ปฏิพาหตีติ อตฺโถฯ พหุกสฺมิญฺหิ อกุสลกมฺเม อายูหิเต พลวกมฺมํ ทุพฺพลกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ อิทํ อภพฺพญฺเจว อภพฺพาภาสญฺจฯ กุสลํ ปน อายูหิตฺวา อาสนฺเน อกุสลํ กตํ โหติ, ตํ กุสลสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, อิทํ อภพฺพํ ภพฺพาภาสํฯ พหุมฺหิ กุสเล อายูหิเตปิ พลวกมฺมํ ทุพฺพลกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, อิทํ ภพฺพญฺเจว ภพฺพาภาสญฺจฯ อกุสลํ ปน อายูหิตฺวา อาสนฺเน กุสลํ กตํ โหติ, ตํ อกุสลสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, อิทํ ภพฺพํ อภพฺพาภาสํฯ

อปิจ อุปฏฺฐานากาเรนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ, อภพฺพโต อาภาสติ อุปฏฺฐาตีติ อภพฺพาภาสํฯ ตตฺถ ‘‘ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี’’ติอาทินา นเยน จตฺตาโร ปุคฺคลา วุตฺตา, เตสุ ปฐมสฺส กมฺมํ อภพฺพํ อภพฺพาภาสํ, ตญฺหิ อกุสลตฺตา อภพฺพํ, ตสฺส จ นิรเย นิพฺพตฺตตฺตา ตตฺถ นิพฺพตฺติการณภูตํ อกุสลํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ ทุติยสฺส กมฺมํ อภพฺพํ ภพฺพาภาสํ, ตญฺหิ อกุสลตฺตา อภพฺพํฯ

ตสฺส ปน สคฺเค นิพฺพตฺตตฺตา อญฺญติตฺถิยานํ สคฺเค นิพฺพตฺติการณภูตํ กุสลํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ อิตรสฺมิมฺปิ กมฺมทฺวเย เอเสว นโยฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สฬายตนวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[304] เอวํ เม สุตนฺติ สฬายตนวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ เวทิตพฺพานีติ สหวิปสฺสเนน มคฺเคน ชานิตพฺพานิฯ มโนปวิจาราติ วิตกฺกวิจาราฯ วิตกฺกุปฺปาทกญฺหิ มโน อิธ มโนติ อธิปฺเปตํ, มนสฺส อุปวิจาราติ มโนปวิจาราฯ สตฺตปทาติ วฏฺฏวิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สตฺตานํ ปทาฯ เอตฺถ หิ อฏฺฐารส วฏฺฏปทา นาม, อฏฺฐารส วิวฏฺฏปทา นาม, เตปิ สหวิปสฺสเนน มคฺเคเนว เวทิตพฺพาฯ โยคฺคาจริยานนฺติ หตฺถิโยคฺคาทิอาจารสิกฺขาปกานํ, ทเมตพฺพทมกานนฺติ อตฺโถฯ เสสํ วิภงฺเคเยว อาวิภวิสฺสติฯ อยมุทฺเทโสติ อิทํ มาติกาฏฺฐปนํฯ

[305] จกฺขายตนาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิฯ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ กุสลากุสลวิปากโต ทฺเว จกฺขุวิญฺญาณานิฯ เสสปสาทวิญฺญาเณสุปิ เอเสว นโยฯ อิมานิ ปน ทส ฐเปตฺวา เสสํ อิธ มโนวิญฺญาณํ นามฯ

จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโสฯ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตสมฺผสฺสสฺเสตํ อธิวจนํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ โสมนสฺสฏฺฐานิยนฺติ โสมนสฺสสฺส อารมฺมณวเสน การณภูตํฯ อุปวิจรตีติ ตตฺถ วิจารปวตฺตเนน อุปวิจรติ, วิตกฺโก ตํสมฺปยุตฺโต จาติ อิมินา นเยน อฏฺฐารส วิตกฺกวิจารสงฺขาตา มโนปวิจารา เวทิตพฺพาฯ ฉ โสมนสฺสูปวิจาราติ เอตฺถ ปน โสมนสฺเสน สทฺธิํ อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสูปวิจาราฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ